Зураг: Сүүн замын төв дэх асар хүнд масстай хар нүх жижигхэн хар
нүхний бөөгнөрөлөөр тойрон хүрээлэгдэж байна. Эрдэмтэд хамгийн багадаа 12 хар
нүх-одны системийг нарийвчлан тодорхойлжээ.
Тун саяхны судалгаагаар
ойролцоогоор мянга орчим хар нүх манай галактикийн төвийг тойрон эргэлдэж буйг
харуулжээ. Ихэнх галактикуудын төвд нартай харьцуулахад хэдэн сая дахин их
масстай хар нүх орших ёстой гэж үздэг. Үүний нэг жишээ нь манай нарны систем
орших Сүүн зам галактикийн төвд 4.5 сая нарны масстай хар нүх Sagittarius A хэмээх астрономын радио үүсгүүрийн бүсэд
байх ёстой хэмээн таамагладаг.
Эрдэмтэд галактикийн төвд
орших супермассив хар нүх нь /асар хүнд масстай хар
нүх/ түүний эргэн тойронд орших хэдхэн нарны масстай одод хоорондын хар
нүхийг залгин хэмжээ болон массаа томсгодог гэж таамагласаар байна.
Эдгээр супермассив хар нүх хэрхэн өсөж томорохыг судлах нь
галактикийн хувьсал, хөгжлийг судлахад чухал нөлөөтэй юм.
Одон орончид
манай галактикийн төвд хамгийн ихдээ 20.000 хар нүх орших ёстой гэж
таамагладаг. “Sagittarius A* бүс нь маш их хэмжээний хэт халуун хий
болон тоосонцроор хүрээлэгддэг бөгөөд эдгээр нь шинэ хэт хүнд масстай
одод үүсэх таатай нөхцөл болдог юм. Улмаар эдгээр хэт хүнд одод мөхөн хар нүх
болон хувирдаг” хэмээн Нью-Иорк дахь Колуимбиа /Columbia
University/ их сургуулийн профессор Чак Хейли /Chuck
Hailey/ хэлжээ. Мөн түүнчлэн Sagittarius A* бүс
дэх супермассив хар нүхний таталцалын хүч бусад хар нүхийг
уг бүсээс гадагш шидэж орхидог ажээ.
“Супермассив хар
нүх бусад хөнгөн хар нүхтэй хэрхэн харилцан үйлчлэхийг судлах боломжтой ганц
галактик бол манай Сүүн зам бөгөөд бид өөр бусад галактикт энэ үзэгдэл хэрхэн
явагдаж буйг ажиглах боломжгүй юм” хэмээн Чак Хейли нэмж дурьдсан байна.
Иймээс дээрх үзэгдлийг судлах боломжтой цорын ганц лаборатори нь
манай галактик юм.
Гэсэн хэдий ч одоог хүртэл судлаачид нягтын шовхоц (density cusp) гэж нэрлэгддэг хар нүхний бөөгнөрлийг ажиглаж чадаагүй байгаа юм. 100.000 гэрлийн жилийн өргөнтэй манай галактикт мэдэгдэж буй ердөө тавхан хар нүх бий бөгөөд, хэрвээ эрдэмтдийн таамаглал зөв бол 10.000-20.000 хар нүхнээс тогтох бөөгнөрөл нь 6-н гэрлийн жилийн өргөнтэй мужид төвлөрсөн байх ёстой. Харамсалтай ийм жижиг хэмжээний мужид самналт хийн, хар нүхийг илрүүлэхэд маш төвөгтэй ба одоогоор хангалттай баримт цуглаагүй байгаа ажээ.
Зураг: Sagittarius A-ийн харагдах байдал, Сүүн замын төвд орших супермассив хар нүхийг Чандра
Рентген туяаны бүртгэгчээр /Chandra X-ray Observatory/ зурагласан байдал./ногоон тойрог доторх хэсэг/. Хар нүхнээс Рентген
гэрлийн мужид гэрэл цацардаг учир зураг дээр тод толбо хэлбэрээр дүрслэгджээ. Эргэн
тойрон дахь бусад рентген цацраг нь хар нүх-одны системээс гаралтай.
Хар нүх нь түүн рүү татагдах бүхий л зүйлсийг өөртөө
залгидаг тул сансрын харанхуй орон зайн дундаас тэднийг таньж илрүүлэхэд маш
хэцүү юм. Тиймээс эрдэмтэд хар нүх-одны системийг хайдаг ба хар
нүхийг тойрон эргэх одны материалыг хар нүх өөртөө сордог. Улмаар сорогдож буй
материал нь хар нүхийг тойрон эргэлдэх спираль хэлбэртэй акрон дискийг үүсгэдэг
байна. /accretion disk/
Уг акрон дискний тогтворгүй байдлаас үүсэх Рентген туяаны
цацаргалтыг хайхад өнгөрсөн жилүүдийн нягтын шовхоцыг хайх амжилтгүй оролдлогууд
чиглэсэн байжээ. Гэхдээ галактикийн төв дэлхийгээс 26000 гэрлийн жилийн алсад
байрладаг ба маш ховор тохиолдолд хар нүх-одны систем галактикийн төвөөс асар
хол зайнаас ч харагдах рентген цацрагийн хүчтэй цацаргалтыг үүсгэдэг юм.
Харин Хейли болон
түүний багийн хамт олон НАСА-ийн Чандра Рентген туяаны
бүртгэгчийн архивын өгөгдлийг ашиглан галактикийн төвөөс 3.26 гэрлийн жилийн
алс дахь харьцангуй идэвхигүй, бага энергитэй рентген
цацраг цацруулах хар нүх-одны системүүдийг судлан үр дүнгээ энэ оны 4-р
сард “Nature” сэтгүүлд хэвлүүлжээ.
Тэдний
судалгааны үр дүнд галактикийн төвд ойролцоогоор 300 –
500 хүртэлх тооны хар нүх-одны систем оршин байхыг таамагласан бөгөөд
10.000 орчим тусгаар хар нүхнүүд байж болохыг харуулсан байна. Мөн түүнчлэн
судалгааны үр дүнд таталцлын долгион бүртгэж болох арвин үүсгүүрүүд галактикийн
төвд оршин байж болохыг харуулсан байна. Одон орончдод хэрэгтэй бүх мэдээлэл
галактикийн төвд байгаа бололтой.
Мэдээ бэлтгэсэн: ЭБЦФ-ийн салбар
ЭШДА Л.Эрдэнэбулган
Эх сурвалж: https://www.space.com/40196-black-hole-swarm-milky-way-heart.html